نقش ترکیه در بحران قطر

پس از آن‌که بحرین، مصر، عربستان سعودی و امارات متحدهٔ عربی روابط خود را در اوائل ماه ژوئن با قطر قطع و این کشور را به هم‌پیمانی با ایران و حمایت‌ از گروه‌های تروریستی و افراط‌گرا متهم کردند،‌۱۳ شرط را برای برقراری مجدد روابط، ارائه دادند. یکی از این شروط، بستن پایگاه نظامی مشترک دوحه و آنکارا در قطر بود.

ترکیه هدف قرار دادن نزدیک‌ترین متحدش را در شورای همکاری خلیج، «غیر انسانی و ضد ارزش‌های اسلامی» خواند. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، گفت که درخواست برای بستن پایگاه نظامی، بر خلاف قوانین بین‌المللی است.

این اولتیماتوم نشان می‌دهد سه کشور خلیج که قطر را تحریم کرده‌اند، چه نگاهی به ترکیه به عنوان کشوری دارند که عزم خود را جزم کرده تا تلاش‌ آن‌ها برای به زانو در آوردن آل ثانی به جایی نرسد.

ترکیه نه‌تنها ضرب‌الاجل عربستان سعودی و متحدانش را رد کرد، بلکه نیروهای بیشتری را به قطر فرستاد. اخیراً تانک‌های ترکیه در دوحه دیده شده‌اند و البته همین امر تنش میان کشورهای سنی خاورمیانه را جدی‌تر کرد. ترکیه، عربستان سعودی و قطر از جمعیتی اکثراً سنی تشکیل شده‌اند اما ترکیه و قطر روابط دوستانه‌ای با برخی از گروه‌های اسلام‌گرای سنی مانند اخوان المسلمین دارند که عربستان، مصر و امارات آن‌ها را گروه‌هایی تروریستی می‌دانند.

اگر کویت و سایر میانجی‌های «بی‌طرف» نتوانند مشکل را حل کنند، ادامهٔ حضور نظامی ترکیه در قطر می‌تواند شرایط را به نقطهٔ جوش برساند.

حضور نظامی آمریکا در قطر، نوعی تضمین امنیتی برای این امیرنشین است. عامل اصلی بازدارندهٔ حمله از جانب امارات و سعودی‌ها به خاک قطر، پایگاه نظامی العدید است. بدون شک انگیزهٔ امارات برای پیشنهاد زیرکانه به واشینگتن جهت انتقال فرماندهی مرکزی‌اش در منطقه با ۱۰ هزار نیرو به این کشور، گرفتن این اهرم از دست قطر بود تا دوحه در برابر فشارهای آتی همسایگانش بیش از پیش ضربه‌پذیر شود.

دیپلمات‌های غربی پیشین و کنونی، نگرانی خود را از احتمال تبدیل‌شدن تنش کنونی به یک رویارویی نظامی ابراز کرده‌اند. این می‌تواند یک دوراهی غامض دیگر -بعد از عراق و سوریه- بر سر راه سیاست خارجی ترکیه در خاورمیانه ایجاد کند. مشخص نیست که آیا در صورت ادامهٔ مخاصمه، حضور نظامی ترکیه در قطر تأثیری در توازن قوا خواهد داشت؟ فارغ از این که آیا نیروهای ترکیه در قطر توان نظامی برای دفع حملهٔ احتمالی را دارند یا خیر، حضور آن‌ها نوعی حمایت نظامی و اخلاقی از خاندان آل ثانی است و کشورهای شورای همکاری را برای اقدام نظامی، محتاط‌تر می‌کند. تسریع اعزام نیروهای ترکیه به قطر پس از بحران، پیامی از جانب آنکارا به دوحه بود که قطر نباید به فشار همسایگانش تن در دهد.

علی‌رغم اعتراض‌ احزاب اپوزیسیون دولت ترکیه که نسبت به حضور نظامی در قطر هشدار دادند، آنکارا به‌وضوح باور دارد که حمایت از دوحه در برابر فشار عربستان و امارات، به سود منافع ملی ترکیه است. آنکارا هم‌راستایی با دوحه را در نبردهای منطقه‌ای -در لیبی، مصر و کردستان عراق- ارج می‌نهند. هر دو کشور از گروه‌های اسلام‌گرای مشابهی در خاورمیانه حمایت می‌کنند. ترک‌ها می‌خواهند سرمایه‌گذاری بیشتر قطری‌ها را در اقتصادشان داشته باشند. عظیم‌ترین شرکت‌های ساخت‌وساز ترکیه که رشد اقتصادی این کشور مدیون آن‌هاست، در صدد انعقاد قراردادهای پرسود با دوحه هستند. ترکیه، قطر را یک بازار بزرگ برای صنایع دفاعی و اسلحه‌سازی خود می‌بیند و ایجاد پایگاه را در آ‌ن‌جا به عنوان نخستین حضور نظامی ترکیه در یک کشور عرب، بخشی از موضع استراتژیک قدرتمندتر خود در طول خاورمیانه و آفریقا می‌داند. 

فارغ از این‌که وقایع چگونه رقم بخورند، ترک‌ها با ایستادن در کنار قطر مقابل تهدید بی‌سابقهٔ حاکمیت و استقلال این کشور از جانب کشورهای عرب خلیج، روابط خود را با دوحه به سطحی عالی گسترش داده‌اند. امیر قطر نخستین رهبر خارجی بود که حدود یک‌سال قبل در پی کودتای نافرجام ترکیه، با اردوغان تماس گرفت. رئیس جمهوری ترکیه اخیراً گفت که کودتا از جانب عناصری در شورای همکاری خلیج (با اشاراتی که این اتهام را متوجه امارات می‌کرد) صورت گرفت. آنکارا، دوحه را قربانی توطئه‌ای مشابه می‌بیند. خلاصه این‌که اردوغان که با قطر احساس نزدیکی می‌کند، امنیت این کشور را با ترکیه مرتبط می‌بیند.

در ماه مه، صداهایی در ترکیه، مخالفت خود را با ایجاد پایگاه نظامی در قطر ابراز می‌کردند و نگران بودند که نظامیان ترک در مخاصمه میان عربستان و قطر به خطر بیافتند و همچنین حساسیت ایران برانگیخته‌ شود. اکنون، آرایش جغرافیای سیاسی در شبه‌جزیرهٔ عربستان، ریسک حضور ترکیه را پررنگ‌تر می‌کند. نگرانی‌های مشروع بر جای خود باقی‌اند که ترکیه ممکن است خود را به ناگاه در میانهٔ آتشی بزرگ ناشی از تخاصم ایران و عربستان بیابد.

با این حال، بحران کنونی، ایران و ترکیه را در یک جبهه قرار داده تا از قطر در برابر عربستان سعودی حمایت کنند. تنها یک ماه قبل، فهیم تاشتکین در المانیتور پرسیده بود که آیا در یک رویارویی احتمالی، ترکیه از قطر در برابر ایران حمایت می‌کند؟ حال پرسش به این صورت تغییر کرده که آیا ترکیه و ایران از قطر در برابر عربستان سعودی و امارات دفاع خواهند کرد؟