آیا شیعیان در موضع‌گیری مقابل عربستان سعودی دو دسته شده‌اند؟

در پی اعدام شیخ نمر النمر، روحانی شیعه در عربستان، رهبران شیعه در سراسر جهان بیانیه‌های تسلیت صادر و به این اقدام اعتراض کردند. در میان مجموعه‌ای از موضع‌گیری‌ها، تفاوت محسوسی میان پیروان آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران و آیت‌الله العظمی علی سیستانی، رهبر دیگر شیعیان، ساکن حوزه نجف، به چشم می‌خورد. این تفاوت، می‌تواند برای رژیم سعودی، اهمیتی ویژه در گرماگرم مخالفت‌ها با اعدام نمر، به‌ویژه در فضای پس از اجرای توافق هسته‌ای ایران، داشته باشد.

خامنه‌ای در بیانیه‌ٔ روز سوم ژانویه خود، نه تنها اعدام نمر را محکوم و رژیم سعودی را سرزنش کرد، بلکه عواقب آن را نیز پیشگویی نمود. او نوشت: «خون به ناحق ریخته‌ی این شهید مظلوم به سرعت اثر خواهد کرد و دست انتقام الهی گریبان سیاستمداران سعودی را خواهد گرفت». در مقایسه با او، سیستانی از حمله به رژیم سعودی خودداری کرد و به جای آن، با خانواده‌های ۴۷ اعدام‌شده -که چهار تن از آنان شیعه و بقیه سنی‌های مرتبط با القاعده بودند- ابراز همدردی کرد. آیت‌الله سیستانی نوشت: «ما آن‌چه روی داده را محکوم و تقبیح می‌کنیم و تسلیت و همدردی خود را به خانواده‌های داغ‌دیده آنان به خاطر این ضایعه، ابراز می‌نماییم».

تفاوت در رویکرد دو آیت‌الله، نشأت گرفته از دو دیدگاه متفاوت است که بر اقلیت شیعه در کشورهای سنی‌نشین نیز اثر گذاشته است. این دوگانگی در موضع‌گیری‌های سال‌های اخیر خامنه‌ای و سیستانی در مسائل دینی نیز دیده می‌شود.

خامنه‌ای، رهبر سیاسی و مذهبی بزرگ‌ترین کشور شیعه در منطقه (و جهان) است. او خود را ولی امر مسلمین جهان -و نه فقط شیعیان- می‌داند. در وب‌سایت رسمی خامنه‌ای، از وی به عنوان «ولی امر مسلمین» یاد شده؛ توصیفی که بنا بر دیدگاه او، مقامی است الهی که سایر مسلمانان نقشی در پذیرش یا رد پذیرش این ولایت ندارند.

از سوی دیگر، سیستانی خود را ولی شیعیان عراق یا هیچ جای دیگر در جهان نمی‌نامد. او تمامی مسلمانان را مانند برادر می‌شمارد. در ماه آگست سال ۲۰۱۴، در دیداری با شیعیان خلیج، در پاسخ به فردی که به ولایت او اذعان کرد، گفت: «هیچ‌کس را به حد تقدس نرسانید و هیچ‌کس را بالاتر از مرتبه‌ و منزلتی که دارد، نبرید». او درباره رابطه شیعیان و سایر بخش‌های جامعه نیز گفت: «به مقدسات و سمبل‌های مورد احترام دیگران حمله نکنید. بگذارید احترام متقابل میان همه جاری باشد». مضاف بر این، سیستانی از منتقدین حرکات انقلابی موسوم به بهار عربی بود و آن‌ها را فتنه‌گرانه و مسبب شرارت‌ها وجنگ فرقه‌ای می‌دانست.

پس از اعدام نمر، وب‌سایت‌های رسمی متعلق به خامنه‌ای پر شدند از انتقادهای تند که همانند او، مرگ سریع رژیم سعودی را وعده می‌دادند. خامنه‌ای همچنین در سخنرانی‌های دیگری که پس از بالاگرفتن تنش‌ها میان ایران و عربستان روی داد، به رژیم سعودی حمله کرد.

با این حال، سیستانی درباره سعودی‌ها کمی متعادل‌تر برخورد می‌کند. در موضوع اعدام نمر، سیستانی در ابتدا تلاش‌های خود را بر جلوگیری از اجرای حکم اعدام او به دست سعودی‌ها متمرکز کرد. در همین مسیر، او از افزایش تنش و التهاب سیاسی-فرقه‌ای با رژیم سعودی دوری گزید.

طبق اظهارات موسی ابو خمسین، روحانی شیعه سعودی، اکثریت شیعیان عربستان مقلد سیستانی هستند و از رویکرد انقلابی خامنه‌ای حمایت نمی‌کنند. این موضوع، جنبشی که نمر نمایندگی می‌کرد را نیز شامل می‌شود که متعلق به طیف شیرازی‌ها بوده و از نظر مذهبی با رویکرد شیعه سیاسی و اسلام انقلابی خامنه‌ای و آیت‌الله روح‌الله خمینی که گرایشی ضد سعودی نیز دارد، مخالفند. شعارهای نمر بر خواسته‌های مدنی استوار بود اما فقدان پاسخ منطقی به این خواسته‌ها از سوی رژیم سعودی، در نهایت نمر را به سوی موضع‌گیری‌ها و شعارهای تندتر سوق داد. نیروهای امنیتی سعودی او را پس از یک سخنرانی در سال ۲۰۱۲ دستگیر و متهم کردند که شیعیان را به شورش دعوت می‌کند.

ایران پس از انقلاب سال ۱۹۷۹ (سال ۱۳۵۷ شمسی)، تلاش کرد تا فلسفه انقلابی خود را در عربستان سعودی نیز گسترش دهد و به‌ویژه از طریق تأسیس حزب‌الله حجاز در سال ۱۹۸۷، پایگاه اپوزیسیون قدرت‌مند ضد سعودی در این کشور را مستحکم‌تر کند. حزب‌الله حجاز توانست در ابتدا حامیانی از میان استان‌های شرقی شیعه‌نشین سعودی بیابد اما در سال ۱۹۹۳، زمانی که رهبری آن -از جمله شیخ حسن الصفار، چهره‌ای که به میانه‌روی و تماس‌هایش با رژیم سعودی شهره است- وارد مذاکره با رژیم شد و در نهایت توافقی را با سعودی‌ها امضا کرد و عده‌ای از رهبران شیعه را از تبعید بازگرداند، این گروه نقش معارض خود را از دست داد.

یکی دیگر از مواردی که نشان می‌دهد شیعیان شرق عربستان لزوماً با رژیم دشمنی ندارند، اظهارات محمد النمر، برادر نمر النمر است که در کنار محکوم‌کردن شدید اعدام برادرش، حمله به سفارت عربستان در تهران را نیز محکوم کرد.

موضع میانه‌رو سیستانی و نفوذی که در میان شیعیان دارد، موقعیت مهمی در اختیار رژیم سعودی می‌گذارد تا بتواند با استفاده از آن، حقوق مدنی برابر را به اقلیت شیعیان این کشور اعطا کند و گامی علیه خیزش جنبش‌های انقلابی مورد حمایت ایران بردارد. با اجرای توافق هسته‌ای ایران، توازن قدرت به نفع این کشور چرخیده است و نیاز به برداشتن این گام، ضروری به نظر می‌رسد. رژیم سعودی باید برای قدرتمند کردن کشورش علیه نیروهای خارجی، تمامی اجزای جامعه خود را مورد حمایت قرار دهد و آن‌ها را در قالب یک عربستان سعودی متحد، جمع کند.