بازی دو طرفه آنکارا در اختلاف میان ایران و عربستان

آنکارا با هدف تثبیت جایگاه خود در منطقه، رویکردی دو سویه را در خاورمیانه پیش گرفته است تا با تلاش در مسیر بهبود هم‌زمان روابط خود با ایران و عربستان که دو رقیب سرسخت در خاورمیانه‌اند، به طرح‌ها و برنامه‌های خود که تا کنون در مسیر اجرای آن‌ها ناموفق بوده، جامهٔ عمل بپوشاند. متخصصان سیاست خارجی می‌گویند اگر به این رویکرد جدید که «پروژه‌ای در حال اجرا»ست، امکان رشد داده شود، بالقوه می‌تواند ترکیه را یک بار دیگر به جایگاه بازیگر پرنفوذ منطقه ارتقاء دهد.

این رویکرد جدید در حال حاضر به صورت دیدارهایی در سطح بالا میان ترکیه و عربستان سعودی از یک سو و ترکیه و ایران از سوی دیگر، پی‌گیری می‌شود. البته ترکیه از حمایت تهران از رژیم بشار اسد ناراضی است و ایران نیز متقابلاً حمایت آنکارا را از گروه‌های ضد رژیم اسد در سوریه نمی‌پسندد.

ترکیه به همین نحو از حمایت سعودی‌ها از عبدالفتاح السیسی در مصر ناخشنود است. آنکارا سیسی را متهم می‌کند که به سرکوب بی‌رحمانهٔ اعضای اخوان‌المسلمین پرداخته است. رجب‌طیب اردوغان و احمد داوود اوغلو، رئیس جمهوری و نخست وزیر ترکیه، شخصاً پیوستگی نزدیکی با اعضای اخوان المسلمین دارند.

اما رویکرد سُنی-محور آنکارا در منطقه و حمایت آشکار از اخوان المسلمین، تاکنون برایش چیزی جز نارضایتی دو قدرت شیعه و سنی به ارمغان نیاورده است. با این حال، عربستان سعودی و ایران، اکنون آمادگی بهتری برای پاسخ مثبت به تلاش‌های آنکارا دارند زیرا منافع مشترک‌شان با ترکیه پدیدار شده است.

ملک سلمان بن عبدالعزیز آل سعود، پادشاه عربستان، روز ۱۱ آوریل با یک هیئت بزرگ از مشاورانش به آنکارا رفت تا یک گفت‌وگوی دو روزه با اردوغان و داووداوغلو بر سر مسائل منطقه‌ای، به‌ویژه سوریه، داشته باشد.

این ملاقات‌ها بلافاصله قبل از اجلاس سازمان همکاری اسلامی در استانبول صورت گرفت که در همان هفته به میزبانی اردوغان برگزار می‌شد. ملک سلمان برای شرکت در نشست، از آنکار به استانبول سفر کرد.

دیدار ملک سلمان از آنکارا در پی دیدار اردوغان از ریاض در ماه دسامبر صورت گرفت که یخ روابط را شکاند. اردوغان یک ماه پیش از آن در مراسم ترحیم ملک عبدالله شرکت کرده بود.

دیپلمات‌ها می‌گویند که پس از به قدرت رسیدن ملک سلمان در عربستان، روابط نسبتاً بهبود یافته‌اند. مقام‌ها در آنکارا همچنین می‌گویند که نشانه‌هایی از رویکرد جدید ریاض در قبال اخوان المسلمین پس از مرگ ملک عبدالله به چشم می‌خورد.

در پی دیدار اردوغان از ریاض، سخن‌های بسیاری دربارهٔ یک «اتحاد سُنی» میان دو کشور، بالاخص در قبال سوریه، شنیده شد. در ماه فوریه، پس از اعلام آن‌که جنگنده‌های سعودی نیز می‌توانند در پایگاه اینجرلیک ترکیه مستقر شوند، گمانه‌زنی‌ها دربارهٔ آمادگی دو کشور برای مداخلهٔ مشترک در سوریه بالا گرفت.

این ادعاها از سوی عربستان سعودی رد شدند. این کشور می‌گوید که جنگنده‌هایش تنها در حملات ائتلاف علیه داعش به رهبری آمریکا شرکت می‌کنند و مأموریت دیگری ندارند. با این حال، آنکارا و ریاض به حمایت خود از جنگ‌جویانِ مخالف اسد، تحت نام ارتش آزاد سوریه، ادامه می‌دهند. ارتش آزاد سوریه شامل گروه‌هایی است که ایران و سوریه آن‌ها را سازمان‌های تروریستی می‌دانند و ایالات متحده نیز چندان تمایلی به آنان ندارد.

توسعهٔ روابط با ریاض، یک شریک مهم در منطقه در اختیار آنکارا می‌گذارد و نه تنها به انزوای ترکیه در منطقه پایان می‌دهد بلکه جبههٔ این کشور در سوریه و عراق را نیز تقویت می‌کند.

از آن‌ سوی، ارتباط با آنکارا برای ریاض نیز یک شریک عمدهٔ سُنی در منطقه به ارمغان می‌آورد که در زمان اختلاف‌های عمیق سعودی‌ها با ایران، امری مهم است. این مسئله برای سعودی‌ها از یک جانب دیگر نیز اهمیت دارد زیرا آنان حس می‌کنند که در پی نزدیکی تهران به واشینگتن، زمین‌های بازی خود را از دست داده‌اند.

سولی اوزل، استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه قدیر هاس استانبول که ستونی نیز در روزنامه هابرتورک (خبر ترک) دارد، می‌گوید که به دلایل بالا، ریاض نیز به توسعهٔ روابط با آنکارا تمایل داشت.

او به المانیتور گفت: «سعودی‌ها ترکیه را برای یک توازن قوا در منطقه می‌خواهند زیرا به نیات آمریکا دربارهٔ‌ ایران اعتماد ندارند. اما احتمالاً انتظارها در ریاض چندان درست محاسبه نشده‌اند». او در تأیید اظهاراتش، از این واقعیت سخن گفت که آنکارا در پی زدودن تصویر خود به عنوان کشوری پی‌گیر سیاست‌های سُنی‌محور است. بنابراین، ترکیه احتمالاً نمی‌خواهد وارد یک اتحاد سنی شود تا به عنوان دشمن ایران دیده شود.

دیدار ناگهانی داوود اوغلو از تهران در اوائل ماه مارس و اظهارات مثبت دربارهٔ روابط دوجانبه، نشانه‌ای بر تمایل ترکیه به بازسازی پُل‌های تخریب‌شده میان خود با ایران است. اوزل اشاره کرد که مسئله کردها نیز عامل مشترک در روابط ایران و ترکیه است: «هر دو کشور نگران تلاش کردهای سوریه برای استقرار منطقه‌ای خودمختار هستند».

اوزل افزود که تلاش‌ها برای توسعهٔ روابط به طور هم‌زمان با تهران و ریاض، نشانهٔ عزم آنکارا در جهت اتخاذ سیاست «متنوع‌تر» در منطقه است. او تأکید کرد که این سیاست هنوز تا پختگی کامل راه زیادی دارد.

ایران که پس از توافق اتمی به‌ سرعت روابط خود را با جهان توسعه می‌دهد، بازاری عالی را فراهم می‌کند که ترکیه نمی‌تواند از آن چشم‌پوشی کند. اما به عقیدهٔ اونال چویکوز، سفیر بازنشستهٔ ترکیه در کشورهایی چون عراق، [اقتصاد] عامل جانبی است و اگر روابط سیاسی سر جای خود نباشند، سود اندکی خواهد داشت.

چویکوز به المانیتور گفت که سیاست «دو سویه» آنکارا که اکنون در قبال ایران و عربستان در پیش گرفته شده، پیشرفت مثبتی است که می‌تواند ترکیه را به منظر سابق منطقه‌ای خود بازگرداند.

اونال چویکوز گفت: «اگر اجازهٔ بلوغ به این سیاست داده شود، می‌تواند بخشی از تصویر منفی ترکیه را ترمیم کند و این کشور را دوباره به یک بازیگر قابل احترام در منطقه بدل کند». او افزود که آنکارا برای این کار باید پیوندهای خود با مصر و اسرائیل را نیز ترمیم کند.

وی همچنین با اشاره به سفر سلمان به قاهره و ملاقات او با سیسی پیش از آمدن به آنکارا، گفت: «ریاض می‌تواند به نزدیکی ترکیه و مصر کمک کند».

از سوی دیگر، بوزکورت آران، یک سفیر بازنشسته که در حال حاضر در دانشگاه توب آنکارا به تدریس مشغول است، می‌گوید که «رویکرد دو سویه» آنکارا تا این لحظه «پروژه‌ای نیمه‌تمام» است. او تردید دارد که هنوز بتوان از یک مسیر جدید در سیاست ترکیه در خاورمیانه سخن گفت.

آران به المانیتور گفت: «ما بعد از آشفتگی بسیاری که خودمان درست کردیم و هنوز برطرف نشده‌اند،‌ به این مرحله رسیده‌ایم. سیاست‌های ترکیه به تجدید فعالیت شیعه در منطقه انجامید. آنکارا پیش از آن که ما بتوانیم بگوییم سیاست جدیدی در پیش گرفته است، باید ابتدا آثار مخرب کارهای پیشین خود را برطرف کند».