توافق هستهای ایران و 1+5، طرح گمانههای تحول در روابط ایران با کشورهای عربی را سرعت بخشید. سخن از تأثیر توافق هستهای بر سیاست منطقهای ایران البته به شدت و حدت کمنظيری حتی پیش از توافق یادشده به ویژه در رسانهها و مراکز پژوهشی عربی مطرح بوده و هست. اما آنچه امروزه تحول در روابط یادشده را دوباره به مسئلهای مهم تبدیل کرده است، واقعیت یافتن توافق هستهای، سفرهای منطقهایِ وزیر خارجۀ ایران، ظریف، و همچنین ابتکار وی برای گفتگوی ایران و GCC است که بنابر گزارشها از سوی قطر با جدیت پیگیری میشود. اما همه میدانند مهمتر از جدیت قطر، واکنش ریاض به ابتکار تهران و فراتر از آن، تصوّر ریاض از آیندۀ رابطه با تهران است. ریاض از یک سو جنگ در یمن را به سطح جنگ زمینی کشانده و حمایت از اپوزیسیون سوریه را به شدت افزایش داده است و از سوی دیگر نه تنها استقبال شایانی از توافق هستهای – جز پس از سفر ملک سلمان به واشنگتن – نکرد بلکه در واکنش به افزایش کنشهای دیپلماتیک تهران در منطقه، در سطوح رسمی و غیررسمی، از آنها به دیدۀ شک سخن گفت. بنابراین باید به این پرسش پاسخ گفت که چرا تحول در روابط تهران – ریاض دشوار و حتی در کوتاهمدت غیرممکن است. در پاسخ پنج عامل در تبیین چرایی دشواری تحول مطرح میشود.
نخست آنکه در روابط تهران – ریاض، امنیتزایی مهمترین کارویژهای است که دو طرف از یکدیگر انتظار داشتهاند. امنیتزایی شامل سطوح ملی و نیز گزینههای استراتژیک در سطح منطقهای میشود. در سطوح ملی، عدم تحریک و حمایت از اقلیتها و یا پشتیبانی از تحرکات گریز از مرکز و در سطح منطقهای، عدم تحرک علیه متحدان منطقهای طرف مقابل و عدم مقابله با گزینههای استراتژیک آن مورد توجه بوده است. اگرچه در سطح ملی دو طرف تحرکاتی جدی علیه یکدیگر اتخاذ نکردهاند، اما در بُعدِ منطقهای، امنیتزدایی و یا تصوّر امنیتزدایی به سطح بیسابقهای رسیده است. دو کشور علیه گزینهها و متحدان استراتژیک یکدیگر اقدام کرده و میکنند. محورهای رویارویی را میتوان در سوریه و یمن دید. در سوریه عربستان برای سرنگونی بشار اسد و تضعیف حزب الله لبنان، سرمایهگذاری گستردهای کرد. در مقابل، ایران در مقابل کنشِ عربستان، حمایت از دولت سوریه را به سطح بیسابقهای رساند. در یمن ایران از انصارالله به عنوان جنبشی مردمی و مستقل از اولویتهای یمنیِ ریاض، حمایت کرد. در مقابل، عربستان یک کمپین هوایی و زمینی برای سلب قدرت از انصارالله به راه انداخت. رقابتها در عراق، بحرین و لبنان نیز گسترش یافته و فضای ناامنی را تشدید کرده است. بنابراین، مهمترین کارویژۀ روابط تهران – ریاض در شرایط فعلی برای دو طرف کار نمیکند و دو طرف و به ویژه ریاض امید ناچیزی به تأثیر بهبود روابط بر این وضعیت امنیتزدا دارند.
