آیا شکست حزب اردوغان به نفع اسراییل است؟

تنها واکنش عمومی در اسراییل نسبت به نتیجه انتخابات اخیر ترکیه، از سوی شیمون پرز رییس جمهوری پیشین اسراییل در کنفرانس هرتسیلیا ابراز شد. در روز ۸ ژوئن، یک روز پس از این که حزب رجب طیب اردوغان رییس جمهوری ترکیه مغلوب صندوق‌های رأی شد، پرز گفت: «از آن چه در ترکیه روی داد، خوشحالم. اردوغان می‌خواست از ترکیه ایران دیگری بسازد و جایی در خاورمیانه برای دو ایران نیست. نتیجه انتخابات ترکیه برای اسراییل و خاورمیانه روند مثبتی است».

شیمون پرز یک خرده حساب شخصی با این رهبر ترک دارد که تسویه کند. سابقه آن نیز به زمانی بازمی‌گردد که اردوغان در نشست جهانی اقتصاد داووس در سال ۲۰۰۹، حملات لفظی شدیدی را متوجه پرز کرد. این واقعه، سرآغاز بحران در روابط دو کشور شد و یک سال بعد با حمله اسراییل به کشتی ماوی مرمره در سال ۲۰۱۰ به اوج خود رسید. در حالی که کشتی برای شکستن محاصره غزه به سمت سواحل آن می‌رفت، طی نزاع خشونت‌باری که در عرشه آن روی داد، سربازان اسراییلی ۱۰ شهروند ترکیه را به قتل رساندند.

شعارهای خشمگینانه ضد اسراییلی که پس از واقعه ماوی مرمره، جزئی از خصوصیات تمامی مبارزات انتخاباتی اردوغان شده بود، در کارزار انتخاباتی اخیر عملاً غایب بود. در این انتخابات، حزب رییس جمهور اکثریت مطلق پارلمانی [اکثریت لازم برای تشکیل دولت بدون نیاز به ائتلاف] را که از سال ۲۰۰۲ در مجلس داشت، از دست داد. با این حال، در آخرین روزهای کارزار، اردوغان سخن‌رانی یهود ستیزانه‌ای ایراد کرد: از آن‌جا که نیویورک تایمز یک موضع انتقادی نسبت به او اتخاذ کرده بود، رییس جمهوری ترکیه یهودیان را متهم کرد که به این روزنامه کمک مالی می‌کنند و سخنان خود را با استهزای آنان به پایان برد.

اردوغان رؤیای خود را برای رجعت به دوران امپراتوری عثمانی پنهان نمی‌کند. چند هفته قبل از اظهارات یادشده درباره نیویورک تایمز، اردوغان تأسف خود را از اینکه ترکیه جایگاه خود را در اورشلیم بعد از شکست عثمانی‌ از بریتانیا در جنگ جهانی اول از دست داد، ابراز کرد. نخست وزیر ترکیه احمد داوود اوغلو، دست راست اردوغان و رهرو راه او، از رییس جمهوری هم پیشی گرفت و در یکی از سخنرانی‌هایش در مبارزات انتخاباتی گفت که اورشلیم اصلاً به اسراییل تعلق ندارد، بلکه متعلق به اسلام است.

در کارزارهای انتخاباتی پیشین ترکیه، اسراییل تبدیل به کیسه بوکسی برای اردوغان شده بود تا تمامی حملاتش را متوجه این کشور کند. خواه وی نخست وزیر باشد خواه رییس جمهوری، حمله کلامی باعث خشونت کلامی هم می‌شود. برای مثال، در کارزار انتخابات ریاست جمهوری که با جنگ غزه در تابستان گذشته همراه شد، اردوغان گفت که آیلت شاکد عضو کنست [مجلس اسراییل] که اکنون وزیر دادگستری این کشور است، «طرز تفکری چون هیتلر دارد».

اظهارات منفردِ ضد اسراییلی و ضد یهودی که در انتخابات اخیر ترکیه به گوش رسیدند، توسط رسانه‌های اسراییلی تقریباً نادیده گرفته شدند. سخنرانان و طراحان سیاست در اسراییل ترجیح دادند که اهمیتی به این سخنان ندهند و آن‌ها را بخشی از رؤیای ترکی اردوغان و داوود اوغلو برای احیای عظمت امپراتوری عثمانی بشمارند. بیانات اردوغان علیه نیویورک تایمز نیز به همین صورت نادیده گرفته شدند.

من در ماه‌های اخیر، همینجا در مقالات المانیتور اشاره کردم که اردوغان به دلایل اقتصادی و ژئوپلیتیکی، در پی عادی‌سازی روابط سیاسی میان ترکیه و اسراییل است. این تغییر جهت، بیشتر به آن دلیل صورت می‌گیرد که بازیگران اقتصادیِ نزدیک به رییس جمهوری راحت‌تر بتوانند ساخت و ساز یک لوله گازی زیر آب را با کمک شرکای اسراییلی خود به جلو ببرند. این خط لوله، گاز طبیعی را از میادینی که اسراییلی‌ها در دریای مدیترانه کشف کرده‌اند، به ترکیه و از طریق این کشور به اروپا خواهد برد. از سوی دیگر، وضعیتی که توسط بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسراییل برای مصالحه ایجاد و به بازماندگان کشته‌شدگان در کشتی ماوی مرمره غرامت پرداخت شد، راه را برای این که اردوغان حملات لفظی خود را علیه شخص نتانیاهو و کشور اسراییل متوقف کند، باز کرد. این امر ظاهراً دلیل پرهیز از اظهارات ضد اسراییلی گسترده در کمپین انتخاباتی اخیر است.

هنوز برای پیش‌بینی اینکه ترکیه چه راهی را بعد از انتخابات پیش می‌گیرد، زود است. همچنین زود است که تأثیر شکست اردوغان در انتخابات را بر رابطه ترکیه و اسراییل تعیین کنیم. انتخابات احتمالاً چرخشی در روابط خارجی ترکیه ایجاد نکند. همچنین، احتمال دارد که تغییر خاصی در اقتصاد یا موارد مشابه نداشته باشد. با این حال، علت توجه به انتخابات، خطر قدرت بی‌انتهایی بود که اردوغان می‌خواست آن‌ را به دست آورد. سخنانی که بلافاصله بعد از اعلام نتایج انتخابات توسط شیمون پرز ایراد شد، همان نظر رایجی است که میان مردم در خیابان‌های اسراییل و لابه‌لای کلام‌شان در ملاقات‌ها شنیده می‌شود. با این وجود، اردوغان نه برکنار شد و نه قرار است که برکنار شود. او به میزان زیادی قدرت سیاسی خود را از دست داد و وادار شد تا طرح خود را برای تغییر قانون اساسی، دست‌کم فعلاً به تعویق بیاندازد. اردوغان اکنون قدرت و اختیار کمتری نسبت به آن‌چه می‌خواست، در دست دارد اما او هنوز رییس جمهوری ترکیه است.

باور عمومی در اسراییل میان مردم و تصمیم‌گیرندگان سیاسی بر این است که وجود یک اردوغان ضعیف برای اسراییل خوب است. با این حال، این ممکن است لزوماً درست نباشد. تصمیم اردوغان برای بهبود روابط با اسراییل در زمان مقتضی، به هنگام اوج قدرت او گرفته شد. این یک بازگشت اختیاری به روزهای همکاری استراتژیک نیست و واضح است که تمامی آن پل‌های بازگشت، پیشتر تخریب شده‌اند. به علاوه، این گرایش بیشتر به دلیل آن بود که اردوغان حس می‌کرد خود و وابستگانش می‌توانند از معامله خط لوله گاز نفع ببرند.

اردوغان همچنین حساسیت اسراییلی‌ها را نسبت به کمک‌هایی که ترکیه به حماس می‌کند و مهمان‌نوازی صمیمانه‌ای که از مقام ارشد آن سازمان در ترکیه، یعنی صالح العاروری به عمل می‌آورد، در نظر گرفته است. در هفته جاری آموس هارل ژورنالیست اسراییلی در هاآرتز گزارش کرد که ترکیه از حماس خواسته تا فعالیت تروریستی را در خاکش متوقف کند. رییس جمهوری ترکیه این عمل را زمانی انجام داد که به قدرت نامحدود خود اطمینان داشت، همان زمان که فکر می‌کرد هر کاری را که در ترکیه بخواهد، می‌تواند انجام بدهد. یک اردوغان ضعیف ممکن است در گزینه‌های خود تجدید نظر کند. بعد از شکستی که او در انتخابات اخیر متحمل شد، ممکن است به این نتیجه برسد که خط ضد اسراییلی در آینده به موفقیت وی کمک خواهد کرد.

این درست است که تمامی سران احزاب در پارلمان ترکیه پیشتر از احیای سریع روابط خارجی کشور حمایت کرده‌اند اما این که عادی‌سازی روابط با اسراییل در اولویتِ ائتلافی باشد که قرار است تشکیل دولت بدهد، جای سوال دارد. سناریوی جایگزین این است که یک دولتِ اقلیت در زمانی کوتاه قدرت را به دست بگیرد تا انتخابات دیگری به صورت زودهنگام برگزار شود. تحقق این امر برای مقام‌هایی که متخصص ارتباط میان طرفین هستند و با المانیتور به شرط محرمانه ماندن نامشان گفت‌وگو کرده‌اند، بسیار نگران‌کننده‌تر است. در صورت این‌که انتخابات مجددی برگزار شود، اردوغان ممکن است میان آرای حزبش و شعارهای ضداسراییلی رابطه‌ای ببیند و به سلاحی همچون حملات لفظی علیه اسراییل متوسل شود. این کار، اندک اعتمادِ شکننده‌ای را نیز که در ماه‌های اخیر میان اورشلیم و آنکارا برقرار شد، از بین خواهد برد.