منافع روسیه در ترغیب ترکیه برای پیشروی به سمت منبج

پس از اجلاس هفتهٔ گذشته در ترکیه پیرامون مسئله سوریه، منابع آگاه گفتند که روسیه احتمالاً به طور غیرمستقیم ترکیه را تشویق خواهد کرد که به سوی منبج در شمال شرقی سوریه پیشروی کند و به موازات آن در پی اعلام خروج نیروهای آمریکایی که از سوی پرزیدنت ترامپ بیان شد، تلاش خواهد کرد تا واشینگتن را در صحنهٔ معادلات سوریه به انزوا بکشاند.

تمامی نگاه‌ها به دیدار مقام‌های عالی سه کشور ایران، ترکیه و روسیه در روز چهارم آوریل دوخته شده بود که در آنکارا گرد آمدند تا دربارهٔ چگونگی پایان‌بخشیدن به جنگ سوریه گفت‌وگو کنند.

ولادیمیر پوتین، حسن روحانی و رجب طیب اردوغان، رؤسای جمهوری روسیه، ایران و ترکیه، علی‌رغم اختلاف‌نظرهایشان در سوریه، از یک سال و نیم پیش ائتلافی را ساخته‌اند که پیش از آن متصور نبود.

ترکیه می‌خواهد نفوذ ایران را در سوریه محدود کند و همچنین خواستار کناره‌گیری بشار اسد است. روسیه می‌خواهد پیوندهای خود را با ترکیه مستحکم کند اما در کنار آن تمایل دارد که رژیم اسد باقی باشد تا بتواند پایگاه‌های نظامی‌اش را در سواحل شرقی مدیترانه ابقا کند و بر آسمان سوریه کنترل داشته باشد. ایران نیز خواستار ماندن اسد است تا خط کمک‌رسانی‌اش به حزب‌الله در لبنان حفظ شود و کریدوری ایجاد کند که از طریق عراق و سوریه بتواند به لبنان دسترسی مستقیم داشته باشد؛ به همین خاطر می‌خواهد ترکیه را از این مکان‌ها دور نگه دارد.

با این حال طی نشست هفتهٔ گذشته، هر سه کشور در مورد ابراز مخالفت با آمریکا همدل بودند.

روابط ترکیه و روسیه در دو سال اخیر بهبود چشمگیری داشته است. در واقع، به گفتهٔ رسانه‌های هوادار دولت در ترکیه، پوتین و اردوغان هشت بار در سال ۲۰۱۷ به طور رسمی دیدار کردند و ۲۹ تماس تلفنی داشتند. این نشانگر ماهیت شخصی روابط دو رهبر است و این‌که بهبود روابط میان دو کشور روندی از بالا به پایین داشته است.

با این حال، با توجه به مشخص نبودن سرنوشت اسد و مسئلهٔ کردها، باید دید که آیا ترکیه و روسیه می‌توانند پیوندهای استراتژیک نوپای خود را به یک همکاری طولانی‌مدت در سوریه تبدیل کنند؟ همچنین چندان مشخص نیست که تحولات آتی در روابط ایالات متحده و ترکیه چگونه پیش خواهند رفت.

پس نتایج نشست آنکارا چه بودند؟

طبق اظهارات کریم هاس، یکی از مدرسان دانشگاه مسکو، مهم‌ترین و روشن‌ترین نتیجهٔ اجلاس، تأکید تمامی طرفین بر حق حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی سوریه بود. روشن است که نه مذاکره‌کنندگان و نه نیروهای روی زمین، ایجاد یک منطقهٔ جدا در سوریه را که زیر کنترل آنکارا باشد، نمی‌پذیرند.

هاس به المانیتور گفت: «این تأکید، هم در کنفرانس خبری مشترک و هم در بیانیهٔ مشترک آن‌ها بارز بود. ترکیه بار دیگر بر تعهدات خود نسبت به سوریه تأکید کرد. من فکر می‌کنم که مسکو و تهران می‌خواستند تا ترکیه تعهدات خود را ذیل دو عملیات شاخهٔ زیتون و سپر فرات، تکرار کند.»

شرایط در ادلب سوریه نیز موضوع مهمی در اجلاس بود. ادلب یکی از آخرین مقرهای اصلی شورشیان است که روز نهم آوریل انفجاری مرگ‌بار در آن رخ داد. بنا بر گزارش‌ها، این انفجار که منشاء آن مشخص نشده، جان دست‌کم ۱۱ نفر را گرفته و باعث زخمی‌شدن ۸۰ تا ۱۱۰ نفر شده است. ادلب اهمیتی استراتژیک برای روسیه دارد زیرا می‌خواهد با پایان‌دادن به مسائل در آن‌جا اعلام کند که مأموریت نظامی‌اش با موفقیت به اهداف خود رسیده است.

در اجلاس مورد اشاره، رهبران سه کشور دربارهٔ تعهد آنکارا به ایجاد ۱۲ پست دیده‌بانی برای نظارت بر آتش‌بس گفت‌وگو کردند که یکی از آن‌ها قرار است در ادلب برقرار شود. روسیه، ترکیه را ترغیب کرده است که کار را تسریع کند و آنکارا در هفتهٔ گذشته اعلام کرد که کار ایجاد پایگاه خود را در منطقهٔ کاهش تنش در ادلب به پایان رسانده است.

چرا روسیه بر پست‌های دیده‌بانی کاهش تنش در آن منطقه اصرار می‌ورزد؟ با این که چندان به زبان نمی‌آید، تردیدی نیست که روسیه می‌خواهد بر شبه‌نظامیان شیعهٔ طرفدار ایران نظارت داشته باشد؛ شبه‌نظامیانی که در تلاشند تا حضور خود را از جنوب حلب به ادلب بکشانند و خلاء قدرت را پس از شکست گروه‌های تندرو سلفی در آن‌جا پر کنند.

در همین اثنا، ترکیه می‌خواهد منبج را از دست یگان‌های مدافع خلق (ی.پ.گ)، گروه کردی که آن‌ها را تروریستی می‌نامد، «آزاد» کند. با این که مسکو لزوماً خواهان افزایش تنش در منطقه نیست، لیکن به گفتهٔ برخی منابع در نظر دارد تا برای تخریب پیوندهای آنکارا با واشینگتن و ناتو، ترکیه را تشویق به ورود به منبج کند. واحدهای عملیات ویژهٔ آمریکا در منبج هستند و ریسک یک رویارویی مستقیم وجود دارد. ایالات متحده بارها به ترکیه هشدار داده است که به سمت منبج پیشروی نکند.

هاس در مورد اجلاس هفتهٔ گذشته گفت که اولویت مسکو دست‌یابی به سوریه از راه مذاکرات صلح آستانه و سوچی است -که پس از آن باید در ژنو امضاء شود. او گفت: «نقش مخالفان سنی و سرنوشت شبه‌نظامیانی که می‌خواهند تا آخر خط علیه رژیم بجنگند، مسئله‌ای نیست که مسکو بتواند به سادگی، تنها همراه با آنکارا و تهران، از پس آن برآید.» به عبارت دیگر، صلح نیازمند تمامی طرف‌های درگیر در سوریه است.

در این اجلاس، ابهام‌ها در این مورد که آیا شبه‌نظامیان کرد سوری تحت حمایت واشینگتن در توافق‌های ناشی از روندهای سوچی و آستانه شرکت خواهند داشت یا خیر، کماکان به جای خود باقی ماندند. بیانیهٔ مشترک آنکارا که پس از اجلاس منتشر شد، نامی از کردهای سوریه نبرده است. این نشانه‌ای است که آنکارا نتوانسته مسکو و تهران را با نگاه‌های خود در این باره همراه کنند. از سوی دیگر، پوتین یک روز قبل از اجلاس به روشنی گفت بر این باور است که کردهای میانه‌رو در میز مذاکره جای دارند.

طبق گزارش خبرگزاری تاس روسیه، پوتین گفت: «ما معتقدیم که کردها بخشی از مردم چند ملیتی سوریه هستند و حق دارند که در روند سیاسی نقش داشته باشند تا جایگاه خود را در آیندهٔ سوریه پیدا کنند. طبیعتاً ما معتقدیم که هرگونه روندی از این دست، باید بالاترین سطح همکاری میان طرف‌های دخیل را با خود همراه داشته باشد.»

در این اجلاس تأیید شد که عملیات شاخهٔ زیتون ترکیه به نهایت حد جنوبی خود رسیده؛ جایی که تهدیدی از جانب ی.پ.گ در آن محدوده وجود ندارد.

اردوغان بر خلاف اظهارات پیشینش که گفته بود ارتش ترکیه کنترل منطقهٔ تل رفعت را به دست خواهد گرفت، بعد از اجلاس بیان کرد که ترکیه با روسیه و ایران همکاری می‌کند. این بدان معناست که مسکو و تهران چراغ سبزی به ارتش ترکیه و متحدش ارتش آزاد سوریه برای پیشروی به عفرین نشان نداده‌اند.

برای اردوغان در ترکیه که وارد یک روند حساس انتخاباتی شده است، ضروری است که پایگاه‌های ملی‌گرا و محافظه‌کار خود را مستحکم کند و برای مصرف داخلی بتواند عملیات خود را در شمال سوریه ادامه دهد. این کار به او امکان می‌دهد تا آرای احزاب مخالف را نیز جمع کند. پس از اجلاس آنکارا، ترکیه دیگر گزینه‌ای ندارد جز آن‌که عملیات شاخهٔ زیتون را به سمت شرق، منبج، و سمت شرقی رود فرات توسعه دهد.

من بر این باورم که مسکو به طور غیر مستقیم با نفوذ بر روند تصمیم‌گیری استراتژیک ترکیه، آنکارا را تشویق کرده تا به سوی منبج پیشروی کند.

شمال سوریه احتمالاً داغ‌ترین تابستان این کشور را شاهد خواهد بود؛ این زمانی است که نیروهای ترکیه و ارتش آزاد سوریه به جای جنوب و تل رفعت که تحت کنترل نیروهای اسد و روسیه است، بخواهند به سمت منبج بروند -جایی که نیروهای آمریکایی و فرانسوی حضور دارند.