اقدام هماهنگ برای نجات آثار باستانی تمدن خاورمیانه

جامعه بین‌الملل از میزان تخریب بناهای منحصر به‌فرد فرهنگ‌های مختلف خاورمیانه و از غارت‌های بی‌شرمانه آثار هنری و فرهنگی در محدوده‌های تحت کنترل داعش و القاعده و گروه‌های مسلح تندروی دیگر،  وحشت‌زده است. همچنین، بسیاری از آثار باستانی در مناطق جنگی و درگیری‌های داخلی به خاطر بمباران هوایی، گلوله‌های توپخانه  به نحوی غیر قابل جبران تخریب می‌شوند.

نقاط مهم باستان‌شناختی که ارزشی منحصر به فرد برای  بشریت داشته‌اند، در عراق، سوریه، یمن و لیبی غارت و نابود شده‌اند. ساده‌انگاری است اگر باور کنیم این فرایند بعد از بهار عربی در ۲۰۱۱ آغاز شده‌ است، چرا که نیروهای ائتلافی در ۲۰۰۳ نتوانستند به خاطر خلا قدرت، مانع تخریب و غارت عتیقه‌ها و آثار تاریخی توسط شبه‌نظامیان مسلح بعد از اشغال عراق شوند. بنا به گفته‌ی مصطفی امین، مدیر شورای عالی عتیقه‌های مصر، بیش از ۱۷۰ هزار اثر باستانی و هنری عراقی از زمان جنگ عراق دزدیده و قاچاق شده است.

با این وجود، این فاجعه فرهنگی بعد از قدرت یافتن متعصبان جهادی در بخش‌هایی از جهان عرب ابعادی تاسف‌بار  یافته است.  در برخی موارد، تخریب برنامه‌ریزی شده و هدف‌مند است، مثل شهرستان باستانی  هاترا در عراق، که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار داشت و  از دوران اشکانیان در قرن سوم پیش از میلاد باز مانده بود که به‌وسیله عوامل وحشی دولت اسلامی، با خاک یکسان شد. مورد دیگر، نابودی آثار باستانی اکدی و آشوری در موزه موصل بود، مجموعه‌ای که زمانی بسیار بزرگ و گسترده بود. مثال‌های فراوانی از تخریب  بناها در عراق و سوریه وجود دارد که همگان از آن باخبرند. این افراد متعصب‌ به مساجد متعددی که با معیارهای دگماتیک و جزمی‌شان منطبق نبوده‌اند هم رحم نکرده‌اند.

در شرایطی ویژه،  تخریب حاصل  درگیری‌ها و خصومت‌هایی است که با بمباران، حملات زمینی شلیک توپخانه همراه بوده است. یمن یک مثال فجیع است، جایی که حمله‌ای از سوی گروه انصار‌الله یا حوثی‌ها و متحدان‌شان در ماه فوریه، برخوردهایی میان طرفین درگیر  ایجاد کرد. این درگیری‌ها با حملات هوایی اتحادی به رهبری عربستان سعودی منتهی شد، که نتیجه‌‌ای جز یک فاجعه انسانی به‌بار نیاورد. حملات توپخانه در ۱۱ ماه مه، و بامداد ۱۲ ژوئن، منتهی به تخریب ساختمان‌های قدیمی و بناهای باستانی در منطقه  مقشامات آلقسیمی در بخش قدیمی شهر صنعا، از جذاب‌ترین شهرهای سرزمین عرب و  یک میراث جهانی دیگر شد.

بنا به گزارشی نقل شده از جلسه ویژه‌ای در مقر یونسکو در پاریس که به حفاظت از میراث فرهنگی یمن اختصاص یافته بود،  یک موزه‌ی باشکوه  در شهر دامرا در روز ۱۲ ماه مه امسال، به طور کامل نابود شده است. سد بزرگ مآرب، که یک بنای مهم دوران پادشاهی سبا بود و از سوی خیلی‌ها، هشتمین «عجایب» دنیا محسوب می‌شد، به شدت در روز دوم ماه ژوئن آسیب دید، همان روزی که  آرامگاه آلالشيخ أو آل بوبكر بن سالم با گنبدش در حضرالموت کاملا تخریب شد و از بین رفت. تخریب و نابودی، سرنوشت  احتمالی  آرامگاه‌های زیبای مردان مقدسی است که در مناطق تحت اشغال القاعده قرار دارند و این بناها را نماد شرک یا بت‌پرستی و یا ترک عبادت خداوند به عنوان تنها معبود می‌خوانند. در همین زمان، خانم ایرینا بوکووا مدیر کل یونسکو  در جلسه پاریس گفت: «این میراث، روح مردم یمن را در خود دارد و سمبل ی از تاریخی هزاران ساله از دانش و دارایی‌های بشری است.»

الان، تخریب سازمان یافته‌ای از مجسمه‌های  حیوان‌نما و انسان‌نمایی که با دکترین دولت اسلامی همخوان نیست و بت به حساب می‌آیند، جریان دارد. این مجسمه‌ها در تفکر وحشی و تندروانه‌ی دولت کریه داعش که بر اساس  اعتقادات به شدت تحریف یافته اسلامی شکل گرفته، جایی ندارند.

اما روند دیگر،  حفاری‌های  آشفته‌ای را در بر می‌گیرد که هدفی جز غارت آثار هنری باستانی و فروش آن‌ها، همزمان با از بین بردن بناهای مهم تمدن‌های پیش از اسلام ، ندارد. در ابتدا، حفاری‌های بدون نظم و وحشیانه در مناطق تحت کنترل داعش از سوی گروه‌های با سابقه مجرمانه انجام می‌شد، اما به نظر می‌رسد شرایط  تدریجا تغییر کرده است. تلاش‌هایی برای دست‌یابی به سود بیشتر از این عمل مجرمانه، آن‌را منظم و سازمان یافته کرده است. شبه‌نظامیان داعش پس از اشغال و کنترل شهر باستانی  تدمر (پالمیرا) در ماه مه، یک وزارت‌خانه آثار باستانی هنری ایجاد کرده‌اند. یک صفحه اینترنتی تحت عنوان «حراج آثار هنری باستانی سوریه» برخی از این آثار را که از موزه‌های حلب، دیرالزور و قلمون غارت شده بودند را به نمایش گذاشته است. این آثار شامل مجسمه، جواهرات، سنگ‌های قیمتی و سکه است. یک محقق اهل تاجیکستان که به شرط عدم انتشار اسم به  پرسش‌های المانیتور  پاسخ گفت، مدعی است که  فرستادگان داعش به دنبال استخدام باستان‌شناسان  در منطقه و یا کشورشان برای کند و کاو در نواحی تحت اشغال دولت اسلامی در محدوده‌های سوریه و عراق بوده‌اند. بر اساس گفته‌ای مرکز منطقه‌ای مطالعات استراتژیک در قاهره، کارشناسانی از کشورهای همسایه، از جمله ترکیه،  برای کاوش‌ و حفاری در الرقه، دیرالزور و ایدلیب به کار گرفته شده‌اند، در حالی‌که از فلزیاب‌هایی که همراه  سلاح آورده شده، استفاده می‌کنند.  تیم‌های حفاری سازمان یافته، از شبه‌نظامیان سوری تشکیل شده‌اند.

همچنین بر پایه گفته همین مرکز، داعش مالیات‌هایی را بر روی عملیات حفاری وضع کرده که ۲۰٪ ارزش آثار باستانی به‌دست آمده از شهر حلب و ۵۰٪ آثار به‌دست آمده از شهر الرقه را شامل می‌شود. مالیات آثار ساخته شده از طلا از عهد اسلامی، به‌شدت بالاتر است. داعش همچنین بناهایی را در لیبی تخریب کرده و دست به حفاری‌هایی غیر قانونی در مناطق ساحلی زده است، از جمله در مناطق نزدیک به لپتیس ماگنا، شهری معروف که در ۱۱۰۰ سال قبل از میلاد مسیح  به عنوان مستعمره‌ای فینیقی بنا شده و تنها ۱۳۰ کیلومتر با پایتخت این کشور، ترابلس فاصله دارد. مجموعه‌های گران‌بهایی نیز از موزه‌های لیبی، غارت شده است.

اینجا باید به کار نظامیان سوری که بسیاری از آثار تاریخی  را از دست تروریست‌ها نجات داده و به انبارهایی در دمشق برده‌اند، اعتبار ویژه‌ای داد.

سومین روند، قاچاق آثار باستانی به خارج از منطقه را شامل می‌شود که در بازار سیاه به فروش می‌رسند، و همین امر تبدیل به یکی از راه‌های کسب درآمد داعش شده است. با وجود تلاش‌های جامعه‌ی جهانی و نهادهای بین‌المللی و برخی کشورها، از جمله دولت‌های عربی در مبارزه با تجارت  این آثار دزدی که از مرزها عبور می‌کنند،  تجارت  عتیقه‌ها از سوی داعش، همچنان رو به رشد و شکوفایی است.  این آثار از مسیرهایی مخفیانه  در مرزهای ترکیه، اردن و لبنان  می‌گذرند و به دست دلالان بازار سیاه می‌افتند که آنها را به دستان خریداران می‌رسانند. به گفته‌ی کارشناسان مرکز منطقه‌ای مطالعات استراتژیک،  سلاح‌هایی با زیورآلاتی از طلا تا ۵۰ هزار دلار به‌فروش می‌رسند. در فوریه‌ی ۲۰۱۳، پلیس اردن  شبکه‌ای زیرزمینی از دلالان عتیقه‌های سوری را متلاشی کرد که در مرز سوریه و در نزدیکی شهر درعا فعال بودند. چنین عملیاتی نیز از سوی پلیس الجزایر علیه شبکه‌ای از دلالانی که عتیقه‌های از لیبی را دزدیده بودند،  در آوریل ۲۰۱۵ انجام گرفت.

آنچه امروز شاهدش هستیم، وضعیتی غیر قابل تحمل است که  اقدامی  مصمم و هماهنگ از سوی جامعه بین‌المللی را برای جلوگیری از نابودی و غارت میراث فرنگی خاورمیانه را  می‌طلبد. علاوه بر اقدام‌های پلیس  و کارهایی برای قانون‌گذاری،  تلاش‌هایی در حوزه‌های فرهنگی نیز باید صورت گیرد.  همین موضوع، در دستور کار نشست کارشناسان مرکز مطالعات استراتژیک در یمن بود، که از سوی یونسکو میزبانی می‌شد و  الکساندر سدوف، نماینده‌ای از روسیه، که متصدی موزه هنرهای شرقی نیز در آن حاضر شد. باید افزود که گروه باستان‌شناسان روسی  از ۱۹۸۳ در یمن مشغول کار بوده است و حفاری‌ها و بیش از ۳۰ سال مشغول کند و کاو حفاریدر شهرک‌هایی در حذرالموت و جزیره‌ی سقطرا بوده‌اند. سدوف به المانیتور  در باره‌ی بحث‌های انجام گرفته در پاریس گفت که شامل  برنامه‌ای احتمالی برای  مشاهده   و نظارت ماهواره‌ای  بناهای از میان رفته و یا آسیب دیده  می‌شد. او همچنین به همکاری یونسکو و کارشناسان در مورد یمن، تبادل اطلاعات در باره‌ی آثار هنری غارت شده و اعمال برنامه‌ای برای جلب توجه بیشتر دولت‌ها و مردم به این مشکل ناراحت کننده که در جلسه پاریس مطرح شده بود اشاره کرد.

این مقاله بخشی از مجموعه  اوت۲۰۱۵ ما در مورد میراث فرهنگی خاورمیانه می باشد. برای خواندن مطالب بیشتر در این مجموعه، اینجا را کلیک کنید.