کمک نماینده روسیه به پیشرفت مذاکرات هسته‌ای

ماه گذشته، هنگامی که ایران و روسیه اعلام کردند که قراردادی برای ساخت رآکتورهای اتمی بیشتری در ایران با شرکت انرژی هسته‌ای روسیه (روس‌ اتم) امضاء شده است، برخی ناظران آن‌را یک نشانه بد برای مذاکراتی که در وین جریان داشت، دانستند. فارغ از تمامی حواشی، اگر ایران خود را برای امضای یک توافق‌نامه هسته‌ای با شش قدرت جهانی آماده می‌کرد، چرا پیش از آن‌که حتی بر سر مفاد کلی این معاهده توافقی صورت بگیرد، روسیه را برای ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای بیشتر به خدمت گرفت؟

اما ایالات متحده، مقامات غربی و کارشناسان امر می‌گویند که معاهده آتی انرژی میان ایران و روسیه می‌تواند به حل یکی از جدی‌ترین معضلات در مذاکرات هسته‌ای (یعنی اندازه ظرفیت غنی‌سازی ایران در توافق نهایی) کمک کند. آن‌ها اخیراً در ستودن نقش روسیه در مذاکرات حساس اتمی سنگ تمام گذاشته و آن را بسیار سازنده، حرفه‌ای و خلاقانه خوانده‌اند.

قسمت عمده تحسین نقش روسیه توسط ایالات متحده، به عملکرد رییس تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای روسی، سرگئی ریابکوف بازمی‌گردد که معاون وزیر امور خارجه این کشور نیز هست. این دیپلمات ۵۴ ساله توانست علی‌رغم شکاف عمیق میان روسیه و غرب بر سر اوکراین، با همتایان آمریکایی و اروپایی‌اش بر سر میز مذاکره، همکاری سازنده‌ای داشته باشد.

رابرت اینهورن یکی از اعضای ارشد سابق تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای آمریکا در گفت‌وگوهای هسته‌ای با ایران، به المانیتور گفت: ریابکوف «یک دیپلمات حرفه‌ای و بسیار ماهر است که به خوبی منافع روسیه را نمایندگی می‌کند». وی ادامه داد: «او نقشی بسیار سازنده در کل مذاکرات منجمله دور اخیر داشت».

اینهورن که اکنون با مؤسسه بروکینگز همکاری می‌کند، افزود: «آن‌چه به او کمک می‌کند، این است که منافع روسیه در نیل به یک توافق و جلوگیری از اقدام نظامی، با منافع اقتصادی‌اش در انعقاد قراردادهای فروش آتی مرتبط با تکنولوژی هسته‌ای هم‌راستا است».

جوفی جوزف، یکی از مقامات آمریکایی که پیشتر بر روی مسأله هسته‌ای ایران کار می‌کرد، با اشاره به مذاکرات میان شش قدرت جهانی بر سر نوع تعامل با ایران، به المانیتور گفت: ریابکوف «یک چهره سودمند بود که بدون سر و صدا، کمک کرد تا روابط دوجانبه رو به نشیب میان آمریکا و روسیه در سال‌های اخیر، دیپلماسی ۱+۵ در قبال ایران را از ریل خود خارج نکند». وی افزود: ریابکوف همچنین «برخوردی دوستانه و فروتن دارد، کار با وی راحت است و همیشه آماده است تا با روشی سازنده بر روی اختلافات کار کند».

الن تاشر که سابقاً معاونت وزارت خارجه ایالات متحده برای کنترل سلاح را بر عهده داشت، ریابکوف را «بسیار باهوش، عمیق و پر کار» می‌داند. وی که در دوره اول ریاست جمهوری اوباما با دیپلمات‌های روسی بر سر مسائل کنترل تسلیحاتی میان روسیه و آمریکا کار می‌کرد، در توصیف ریابکوف ادامه داد: «آرام، جنتلمن و با وقار است. کار خود را به خوبی می‌شناسد. هرگز صدایش را بلند نمی‌کند و هم‌زمان، یک دیپلمات خلاق است».

ریابکوف عمدتاً توسط همتایان خارجی‌اش و در میان تاثیرگذارترین دیپلمات‌ها در هیات سیاسی روسیه، به عمل‌گرا بودن مشهور است. (بر طبق اسناد منتشر شده ویکی‌ لیکس از پیام‌های دیپلماتیک کابلی ایالات متحده در سال ۲۰۰۸، زمانی که ریابکوف به معاونت وزارت خارجه روسیه ارتقا یافت و سرپرستی تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای روسیه در ارتباط با ایران را بر عهده گرفت، یک دیپلمات بریتانیایی در گفت‌وگو با همتای آمریکایی خود، وی را «بسیار عمل‌گرا» و «بهترین در نوع خود» توصیف کرد).

ساموئل چرپ یکی از کارشناسان امور روسیه در موسسه مطالعات استراتژیک و مقام پیشین وزارت خارجه، با «گرم» اما «خیلی رسمی» خواندن ریابکوف، به المانیتور گفت: «او خیلی دوستانه برخورد می‌کند اما جدی است». 

چرپ معتقد است که ریابکوف «بهترین دیپلماتی است که آن‌ها [روس‌ها] دارند» و می‌افزاید: «من تا به حال دیپلمات روسی که به قدر ریابکوف اثرگذار باشد، ندیده‌ام».

قدردانی از ریابکوف به دیپلمات‌های غربی محدود نمی‌شود و دیپلمات‌های دو کشور متخاصم، یعنی ایران و اسراییل را نیز در بر می‌گیرد. چه ایران باشد که به صورت سنتی با روسیه رابطه و همکاری بیشتری نسبت به اعضای غربی ۱+۵ دارد و چه اسراییل که همتایان غربی ریابکوف معمولاً مقامات این کشور را در جریان مذاکرات قرار می‌دهند. یک مقام اسراییلی در گفت‌وگو با المانیتور، ریابکوف را «فردی بسیار شایسته» خواند و گفت: «من به او علاقه دارم». روس‌ها می‌خواهند در مورد آینده مذاکرات هسته‌ای «خوش‌بین باشند». وی ادامه داد: «آن‌ها می‌خواهند این خوش‌بینی را بگسترانند و فکر کنند که توافقی وجود خواهد داشت».

بر اساس بیوگرافی مندرج در سایت وزارت امور خارجه روسیه، ریابکوف متولد سال ۱۹۶۰ در مسکو است، در سال ۱۹۸۲ از انستیتو دولتی روابط بین الملل در مسکو فارغ التحصیل شده و بلافاصله در همان سال به وزارت خارجه پیوسته است. کارشناسان امور روسیه می‌گویند که این مسیر دانشگاهی/شغلی متداول برای یک دیپلمات روس در نسل وی بوده است.

از میان مشاغلی که وی بر عهده داشت، می‌توان به رایزنی ارشد و سپس جایگاه معاونت سفیر یعنی نفر دوم سفارت روسیه در واشینگتن در سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۵ اشاره کرد. در آن هنگام یوری اوشاکوف سفیر روسیه در ایالات متحده بود که اکنون نقش مشاور سیاست خارجی ولادیمیر پوتین رییس جمهوری روسیه را بازی می‌کند. تحلیل‌گران امور روسیه می‌گویند که این ارتباط مستقیم با کرملین، بسیار مهم است.

پل ساندرز، یکی از مقامات سابق دولتی در زمان ریاست جمهوری بوش و مدیر اجرایی کنونی مرکز منافع ملی به المانیتور گفت: «فکر می‌کنم باید صریح باشیم... تصمیم نهایی درباره توافق با ایران در وزارت خارجه روسیه گرفته نخواهد شد». وی ادامه داد: «تصمیم نهایی در کرملین و توسط رییس جمهور ولادیمیر پوتین گرفته خواهد شد. همه در روسیه این را می‌دانند و افراد بیرون هم آن‌را می‌فهمند».

دیمیتری سیمس مشاور پرزیدنت ریچارد نیکسون در امور روسیه و رییس کنونی مرکز منافع ملی به المانیتور گفت که سابقه ریابکوف در سمت مشاورت اوشاکوف «بسیار قابل ملاحظه است».

سیمس اظهار کرد: «از آن‌جایی که اوشاکوف مشاور سیاست خارجی پوتین است، ریابکوف تنها مشاور رییس مستقیم خود یعنی سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه محسوب نمی‌شود بلکه روابط نزدیکی با اوشاکوف دارد». وی افزود: «به گمان من لاوروف از ریابکوف راضی است و اگر اوشاکوف نیز از ریابکوف خرسند باشد، این امر به پوتین نیز سرایت می‌کند».

به گفته دیمیتری سیمس، ریابکوف «مسوولیت‌های گسترده‌ای دارد: پست‌های مربوط به ایران، کنترل تسلیحاتی و در راس آن‌ها، [مسوولیت‌های مربوط به] ایالات متحده، آمریکای شمالی و آمریکایی لاتین هستند». وی اضافه کرد: در وزارت خارجه روسیه، او به صورت غیر رسمی «مرد متمرکز بر ایالات متحده به شمار می‌رود؛ جذابیت دارد، انگلیسی را بسیار خوب صحبت می‌کند و همیشه به برخورد دوستانه در قبال ایالات متحده شهره بوده. یقیناً گروهی از ما که وی را با هیات نمایندگی در مسکو ملاقات کردیم... همواره وی را حاوی اطلاعات مفید یافتیم. روشن است که او سیاست‌های کشورش را نمایندگی می‌کرد و از متن آن جدا نبود اما وی به وضوح علاقه‌مند است تا در قالب یک گفت‌وگوی حقیقی به تشریح مواضع روسیه بپردازد».

همکاران روس [ریابکوف] و ژورنالیست‌ها نیز وی را تحسین می‌کنند. یک دیپلمات بازنشسته روسی به شرط عدم ثبت نامش، درباره ریابکوف به المانیتور گفت: «آن‌چه مرا تحت تاثیر قرار داد، جدیت درجه یک وی در خط مشی‌اش بود». وی ادامه داد: «حرفه‌ای‌گری، به نوعی فقدان غریزه افراط‌گری... واکنش‌های او همیشه متعادل بود».

یک روزنامه‌نگار روس که عموماً اخبار مربوط به ریابکوف را نیز پوشش می‌دهد، با «باهوش و نجیب» خواند وی به المانیتور گفت: «او قابل احترام است، در سخن‌گویی چیره‌دست است و هرگز رفتار خودپسندانه از خود بروز نمی‌دهد».

شخص ریابکوف در سخنانی که پس از آخرین دور از مذاکرات هسته‌ای ماه گذشته با ایران در وین ایراد کرد، خوش‌بینی خود را از این‌که یک معاهده نهایی در ماه‌های آتی قابل دست‌یابی باشد، ابزار کرده و این را پیشرفتی جدی در روزهای آخر گفت‌وگوها دانست.

به گزارش خبرگزاری اسپوتنیک روسیه، ریباکوف در سخنان روز ۲۵ نوامبر خود گفت: «البته ما هنوز باید تلاش جدی برای هماهنگی در جزئیات مسایل فنی داشته باشیم اما فکر می‌کنم که متن اصلی به زودی در مراحل نهایی آماده‌سازی قرار خواهد گرفت». وی افزود: «چهار روز گذشته از لحاظ قبول تصمیم‌ها، از چهار ماه گذشته پر بار تر بودند».

در پشت صحنه، روسیه با جدیت در ماه‌های گذشته با شرکای خود در ۱+۵ و ایران کار کرد تا با راه‌حل‌های «خلاقانه» محتمل، پُلی میان شکاف میان خواست ایران برای حفظ ظرفیت غنی‌سازی بالا در کشورش و ابعاد صنعتی انرژی هسته‌ای از یک سو و خواست ۱+۵ برای محدود کردن امکان غنی‌سازی ایجاد کند.

در میان راه‌حل‌های مورد بررسی که مذاکره کنندگان شرح دادند، یکی این بود که ایران در نظر دارد بیشتر ذخایر اورانیوم غلظت پایین خود را به روسیه منتقل کند تا در کنار ایجاد یک سال «حاشیه امن»، بتواند سانتریفیوژهای خود را بگرداند (منظور از حاشیه امن، مدت زمان لازم برای ایران است تا بتواند ماده شکافت‌پذیر کافی برای تولید یک بمب اتمی بسازد).

مضاف بر این، روسیه پیشنهاد داده تا رآکتورهای برق اتمی بیشتری در ایران بسازد و سوخت مادام العمر این مراکز را تأمین کند اما در کنار آن پیشنهاد داد تا بر روی تولید سوخت نیز با ایران همکاری کند.

مقامات پیشین و کنونی ایالات متحده و متخصصان امر می‌گویند که هر دو پیشنهاد، بالقوه به حل یکی از مهم‌ترین معضلات این گفت‌وگوها کمک می‌کنند.

[رابرت] اینهورن طی یک سخنرانی که به تاریخ دوم دسامبر به دعوت «مرکز بین المللی وودرو ویلسون برای محققان» در این مرکز ایراد شد، گفت: «معامله اخیر مربوط به ساخت رآکتور میان ایران و روسیه در واقع برای مذاکرات خیلی خوب است. برای هر رآکتور جدیدی که روسیه به ایران می‌فروشد، می‌خواهد که سوخت آن را نیز تا زمان حیات رآکتور فراهم کند». وی افزود: «بنابراین، مدعای ایرانی‌ها در این باره که این کشور نیاز به ظرفیت غنی‌ سازی در ابعاد صنعتی دارد، به زیر کشیده می‌شود».

کلسی دیونپورت یکی از متخصصان اتمی انجمن کنترل تسلیحات با ذکر این که «خودکفایی در چرخه سوخت همواره یکی از نگرانی‌های عمده ایرانی‌ها در مذاکرات بوده است»، به المانیتور گفت: «بنابراین فن‌آوری مذکور می‌تواند به آن‌ها امکان دهد تا در صورت قطع تامین سوخت رآکتور، آن را درون مرزهای خودشان تولید کنند. تبدیل اورانیوم غنی شده به سوخت، آن را از امکان غنی سازی بیشتر خارج می‌کند و بدین ترتیب ریسک فزونی یافتن آن کاهش می‌یابد».

[پل] ساندرز در این باره معتقد است که علاوه بر مخالفت روسیه با دست‌یابی ایران به سلاح هسته‌ای، روس‌ها دلایل تجاری نیز در معامله با ایران دارند و این توافق می‌تواند ویترینی برای عرضه تکنولوژی آنان به سایر مشتریان باشد.

وی اظهار کرد: «روس‌ها اهداف بلندپروازانه‌ای برای تشکیلات هسته‌ای خود در رابطه با نقش بالقوه در بازار جهانی در سر می‌پرورانند». ساندرز ادامه داد: «من فکر می‌کنم که روس‌ها یک فرصت تجاری خوب را در بازار، روبروی خود می‌بینند اما برای بهره برداری از آن، نیاز دارند که آن رآکتور برق هسته‌ای را که تماماً خودشان طراحی کرده‌اند، ساخته و بتوانند مشتریان را به آن‌جا ببرند و نشان‌شان بدهند. برای این‌ که قادر به چنین کاری باشند، نیاز دارند که ایران هم برای عملی‌شدن این پروژه و هم برای این که قادر باشند چیزی را به مشتریان عرضه کنند، از زیر بار تحریم‌ها خارج شود».

[ساموئل] چرپ معتقد است که نقش مثبت روس‌ها در مذاکرات هسته‌ای هم اکنون ادامه دارد اما نگرانی‌هایی درباره مسائلی در حلقه سیاست خارجی روسیه مانند تنش با آمریکا و اروپا بر سر نقش روس‌ها در اوکراین وجود دارد که ممکن باعث شود چنین نقشی تا ابد سازنده باقی نماند.

چرپ گفت: «من فکر می‌کنم به این بستگی دارد که مساله تا کجا پیش برود. این پیام در والدای به گوش رسید». او توضیح داد که طی کنفرانس سیاست خارجی که در شهر والدای روسیه در ماه اکتبر برگزار شد، روس‌ها به همتایان غربی خود گفتند: «ما هنوز اصول سیاست خارجی‌مان را در امور دیگر جهانی تغییر نداده‌ایم اما صبر ما تا ابد باقی نمی‌ماند».