تغییر مناسبات منطقه‌ای و آینده روابط ایران و اردن

در حالی که اردنی‌ها یک سال بد را از نظر  شرایط اقتصادی و اجتماعی پشت سر می‌گذراند، پیش‌بینی‌ها برای سال ۲۰۱۸ نیز چندان خوش‌بینانه نیستند. از پارلمان انتظار می‌رود که یک بودجهٔ مجادله‌برانگیز را تأیید کند که راهکارهای صندوق بین‌المللی پول را برای قطع یارانه‌های نان در بر خواهد داشت. نان غذای اصلی میلیون‌ها شهروند اردن است. مضاف بر این، یک لایحه مربوط به اصلاحات مالیاتی نیز معافیت‌های مربوط به مالیات بر درآمد را محدود می‌کند و حداقل درآمد قابل مالیات‌گیری را نیز کاهش می‌دهد. رشد اقتصادی کماکان کند مانده است و بودجهٔ کشور از کسری‌ رنج می‌برد، در حالی که بدهی خارجی از مرز ۳۶ میلیارد مارک گذشته است. اقتصاددانان هشدار داده‌اند که کمک‌های خارجی به اردن نیز ممکن است در سال ۲۰۱۸ کاهش یابد.

اما تصویر ناخوشایند اقتصادی، تنها بخشی از بدبینی کنونی است. صاحب‌نظران به تغییرات بزرگ در جغرافیای سیاسی منطقه در سال ۲۰۱۷ اشاره می‌کنند که فشار مضاعفی بر این کشور پادشاهی آورده است. این شامل تیره شدن روابط با اسرائیل است و استنباط در این مورد که کشورهای سنتی خلیج فارس در حال مذاکرهٔ پنهانی با اسرائیل هستند تا «توافق نهایی» پرزیدنت دونالد ترامپ را در مورد صلح اسرائیل با اردن و فلسطینیان، نهایی کنند. اقدام اخیر ترامپ برای شناسایی بیت‌المقدس به عنوان پایتخت اسرائیل نیز بر این مسائل افزوده است.

به‌رغم هشدارهای سفت و سخت از جانب ایالات متحده، اردن -که رهبری کارزار دیپلماتیک علیه تصمیم ترامپ را بر عهده داشت- به قطع‌نامهٔ مجمع عمومی سازمان ملل متحد در روز ۲۱ دسامبر رأی داد. این قطع‌نامه که هرگونه تغییر در شرایط بیت‌المقدس را رد می‌کند، به عنوان سرزنش کاخ سفید شمرده می‌شود. با این حال، اردنی‌ها نگرانند که ایالات متحده ممکن است در صدد انتقام‌جویی برآید و کمک‌های اقتصادی و نظامی خود را به اردن که بر ۱.۲ میلیارد دلار بالغ می‌شود، قطع کند. از همه بدتر، آن‌ها می‌ترسند که اتحاد تاریخی و قوی با ایالات متحده ممکن است در دولت ترامپ دچار صدمه شود.

ملک عبدالله امید داشت تا روابطی قوی با ترامپ ایجاد کند. او تنها رهبر عربی بود که سه بار در سال گذشته با ترامپ ملاقات کرد. پادشاه اردن بازدیدکننده‌ای آشنا در کپیتول هیل [محل کنگره آمریکا] است و روابط بسیار خوبی با قانون‌گذاران کلیدی دارد. به همین دلیل، برای دولت ترامپ دشوار است که بدون اعتراض کنگره، تدابیر تنبیهی علیه اردن به کار بندد.

با این وجود، اردن به دلیل تغییرات در ائتلاف‌های منطقه‌ای و واقعیات جدید جغرافیای سیاسی منطقه، نگران انزوا یا به حاشیه رانده شدن است. به همین دلیل، کارشناسان از رهبری اردن خواستند تا به این واقعیات واکنش مناسب نشان دهد و کانال‌های ارتباطی را با کشورهایی که دشمن دیده می‌شدند، مانند ایران، بگشاید.

به صورت تاریخی، سیاست خارجی اردن همواره عمل‌گرایانه و محتاط بوده است. ملک عبدالله راه پدرش را در مقابله با چالش‌های سیاست خارجی دنبال کرد. عبدالله نخستین کسی بود که در سال ۲۰۰۴ نسبت به گسترش «هلال شیعه» از تهران تا بیروت هشدار داد. روابط میان عمان و تهران برای دهه‌ها، به‌ویژه در طول جنگ هشت‌سالهٔ ایران و عراق، سرد بوده است اما پس از انتخاب حسن روحانی به ریاست جمهوری ایران در سال ۲۰۱۳، اردن تمایل پیدا کرد تا روابط خود را با تهران بهبود بخشد. زمانی که تظاهرکنندگان ایرانی در ژانویه ۲۰۱۶ به سفارت عربستان سعودی در تهران حمله کردند، اردن پیوندهای خود را با ایران نگسست و به فراخواندن سفیر خود اکتفا کرد.

تردید اندکی وجود دارد که حرکت ترامپ در مورد بیت‌المقدس، اقدامی مهلک برای راه حل صلح مبتنی بر دو کشور بود که یکی از ستون‌های امنیت ملی اردن محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد که دولت دست‌راستی اسرائیل ضد منافع اردن کار می‌کند و تدابیر یک‌جانبه برای تحکیم موقعیتش در کرانهٔ غربی، دست یهودیان تندرو را باز می‌کند تا همین میزان از خاک فلسطینی‌ها را نیز مالک شوند. همین‌طور، ظن فزاینده‌ای می‌رود که عربستان سعودی و امارات متحده عربی ممکن است بخواهند در جهت ایجاد روابط با اسرائیل، اردن را دور بزنند.

در میان این رویدادهای مهم، برخی از صاحب‌نظران پرنفوذ از دولت اردن خواستند تا روابط خود را با تهران بهبود بخشد. عریب الرنتاوی، تحلیل‌گر سیاسی، روز ۲۶ دسامبر در روزنامه الدستور نوشت که دولت باید راه امارات متحده عربی را دنبال کند. او نوشت: «روابط تجاری میان ایران و امارات متحده عربی، علی‌رغم منازعات سیاسی دو کشور، بیش از ۱۷ میلیارد دلار در سال است و با این وجود، ابوظبی کارزار ضد ایرانی را نیز رهبری می‌کند.»

وی افزود: «ما منازعه‌ای با تهران نداریم و لازم نیست در صف اول کشورهایی باشیم که مخالف ایرانند. ما باید روابط‌مان را با تهران به صورت عادی در بیاوریم و سفیر خود را به فوریت بازگردانیم.»

محمد ابو رمان، دیگر صاحب‌نظر سیاسی نیز روز ۲۶ دسامبر در نشریه الغد از دولت اردن خواست تا روابطش را با ایران توسعه دهد، «به‌ویژه که اکنون ایران دروازهٔ عراق است، با بازار گسترده‌اش، و می‌تواند به ما نفت را با قیمتی مناسب بفروشد.»

ابو رمان افزود: «چنین حرکتی نباید به معنای آن تلقی شود که ما متحدین خود را به چالش می‌کشیم؛ بلکه بدین معناست که ما شانس محافظت از منافع ملی خود را داشته باشیم. ما باید در نظر داشته باشیم که اکنون از نظر سیاسی منزوی شده‌ایم و تفاوت‌های عمیقی با متحدین سنتی خود پیدا کرده‌ایم.»

جمانه غنیمات، سردبیر الغد، از اردن خواست تا در شرایطی که تهران نشانه‌های مثبتی را برای اردن ارسال می‌کند، ائتلاف‌های سنتی خود را بازبینی کند.» او روز ۱۹ دسامبر نوشت: «ما باید درها را برای بازیگران جدید باز کنیم، به‌ویژه آن‌ها که در کنار ما می‌ایستند… ایران پیشنهاد شراکت اقتصادی را می‌دهد و ما باید بپذیریم.»

مجتبی فردوسی‌پور، سفیر ایران در اردن، روز ۱۹ دسامبر در مصاحبه‌ای با المانیتور، گفت: «زمانی که درها برای ارتقاء و تحکیم روابط اقتصادی بین ایران و اردن باز است، اردنی‌ها بیشتر منفعت می‌برند. بازار ایران شامل جمعیتی ۸۰ میلیونی است و بازار اردن شامل حدوداً ۹ میلیون نفر است.»

او افزود: «در سال ۲۰۱۵، ایران و اردن توافق کردند تا یک کمیتهٔ مشترک اقتصادی تشکیل دهند؛ اما پس از آن‌که روابط میان عربستان سعودی و ایران رو به سقوط گذاشت، سفارت عربستان در تهران بسته شد و سفیر اردن از تهران در سال ۲۰۱۶ فراخوانده شد، کار کمیته نیز معلق گشت.»

تا کنون دولت اردن نشانه‌ای از آمادگی برای بهبود روابط با تهران نشان نداده است. به یقین، هر گونه عادی‌سازی روابط میان اردن و ایران در این مقطع حساس، مورد استقبال متحدان خلیجی این کشور یا واشینگتن قرار نخواهد گرفت. اردن از زمان تشکیل به عنوان یک پادشاهی در سال ۱۹۴۶، چالش‌های بسیاری را در ابعاد منطقه‌ای و داخلی، پشت سر گذاشته است. به نظر می‌رسد که سال ۲۰۱۸، با یکی از این چالش‌ها آغاز شود.