استقلال کردستان به مواردی بیش از همه‌پرسی بستگی دارد

تلاش اخیر برای ایجاد یک کردستان مستقل باید بر موانع بسیاری فائق آید: تهدیدی که علیه ثبات همواره شکنندهٔ خاورمیانه ایجاد می‌کند، مخالفت دیرپای ترکیه، عدم اطمینان آمریکا و در مجموع، زمان بد کنونی.

مسعود بارزانی، رئیس دولت اقلیم کردستان، اعلام کرد که همه‌پرسی برای استقلال کردستان قرار است روز ۲۵ سپتامبر برگزار شود. یک کشور مستقل کردی، آرزوی دیرپای اغلب کردهاست که میان چهار کشور ترکیه، ایران، عراق و سوریه تقسیم شده‌اند و بزرگ‌ترین ملت بدون کشور را در جهان تشکیل می‌دهند.

هدف دیگری که در کنار آرزوی داشتن یک کشور مستقل وجود دارد، در دست گرفتن قلمرویی مورد منازعه است که از سنجار تا غرب موصل به خانقین در مرز ایران وصل می‌شود و استان نفت‌خیز کرکوک را نیز در بر می‌گیرد.

نیروهای کرد پیشمرگه در عملیات آزادسازی موصل همراه با همکاری ایالات متحده با نیروهای شیعهٔ عراقی، شرکت داشتند. کردها ظاهراً در ازای همکاری در آزادسازی موصل، جلب رضایت بغداد و واشینگتن برای [تشکیل] یک کشور کرد تحت رهبری بارزانی را می‌خواستند. با این حال، چنین چیزی در کوتاه‌مدت چندان قابل دسترسی نمی‌نماید.

در ماه دسامبر، چند روز پیش از کریسمس، مسرور بارزانی، پسر بزرگ رئیس دولت و مدیر شورای امنیت اقلیم کردستان، یک سمپوزیوم دو روزه در دهوک در مدرسه‌ٔ آمریکایی کردستان برگزار کرد. در میان شرکت‌کنندگان چهره‌های بین‌المللی، از جمله زلمای خلیل‌زاد، سفیر پیشین آمریکا در بغداد؛ برنارد کوشر، وزیر خارجه‌ٔ پیشین فرانسه و پتر گالبرایت، دیپلمات پیشین آمریکایی بودند. تقریباً تمامی مقام‌های ارشد کردستان، از جمله نچیروان بارزانی، نخست وزیر و برادرزادهٔ مسعود بارزانی در آن‌جا حضور داشتند. اجماع آن‌ها بر این بود که کردها حق تعیین سرنوشت خود را دارند که می‌تواند راهی برای آن‌ها به سوی استقلال باشد.

با این حال، تفاوت‌های ملایمی نیز در میان اجماع‌کنندگان وجود داشت. برای مثال، زلمای خلیل‌زاد بر اهمیت مصلحت‌اندیشی تأکید کرد. هوشیار زیباری، دایی رئیس دولت و باسابقه‌ترین مقام کرد در بغداد، به شرکت‌کنندگان یادآور شد که بغداد با اعلام استقلال کردستان همراهی نخواهد کرد. زیباری به عنوان وزیر خارجهٔ پیشین عراق، بیش از هر کرد دیگر با نخبگان سیاسی عرب در بغداد (چه شیعه و چه سنی) در ارتباط است.

من در میان سخنرانان سمپوزیوم بودم. در کنار به رسمیت شناختن مشروعیت خواست کردها برای دست‌یابی به یک کشور مستقل، بر این تأکید کردم که اگر استقلال به طور صلح‌آمیز و با تأیید بغداد به ثمر برسد، دو قدرت بزرگ همسایه -ترکیه و ایران- احتمالاً به آن گردن خواهند نهاد. مضاف بر این، از آن‌جا که حکومت اقلیم کردستان تنها دوست ترکیه در منطقه است -که دچار تناقض است زیرا ترکیه همواره با تئوری استقلال کردها مشکل داشته- اردوغان احتمالاً به استقلال کردها در عراق گردن می‌نهد.

مسئله همچنین به جغرافیای سیاسی مربوط می‌شود. یک منطقهٔ حائل کردی میان ترکیه و عراقی که اکثریت شیعه دارد، احتمالاً به نفع ترکیه خواهد بود. دشمنی مسعود بارزانی با حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) -هماورد آنکارا در ترکیه و سوریه- می‌تواند عامل دیگری برای پذیرش استقلال کردستان عراق از سوی ترکیه باشد.

با وجود منطقی بودن این موارد، واکنش ابتدایی وزارت خارجهٔ ترکیه به بیانیهٔ بارزانی دربارهٔ همه‌پرسی استقلال، یک بیانیهٔ انتقادی اما با لحنی نه‌چندان تند، در ۹ ژوئن بود.

در بیانیه آمده است: «ما چندی است که نگرانی‌های ترکیه را دربارهٔ همه‌پرسی استقلال -که دولت اقلیم کردستان در حال سازمان‌دهی آن است- به دولت عراق و اقلیم کردستان و همچنین رهبران جامعهٔ جهانی انتقال داده‌ایم. در این رابطه، تأکید می‌کنیم در زمانی‌ که وقایع خطیری در منطقه در حال رخ دادن هستند، چنین حرکتی نه به نفع عراق خواهد بود و نه اقلیم کردستان؛ و عواقب منفی آن به بی‌ثباتی بیشتر منتهی خواهد شد.»

وزارت خارجه گفت که رفراندوم «بر خلاف توصیه‌ها و هشدارهای ما» برگزار می‌شود و «اشتباهی مهلک» خواهد بود.

این بیانیه افزود: «حفظ تمامیت ارضی عراق و اتحاد سیاسی آن یکی از پایه‌های اصلی سیاست ترکیه در عراق است… به جای به خطر افتادن یکپارچگی عراق، ضروری است که کارها را در چارچوب روح آشتی، گفت‌وگو و به شمار آوردن تمامی عناصری که عراق را تشکیل می‌دهند، انجام داد.»

یک کشور مستقل کرد در شمال عراق به دریا راه ندارد؛  زمانی که از عراق جدا می‌شود و در شرایطی که هر تکه از سوریه دست کسی است، باید روی ایران و ترکیه حساب کند. اما احتمال اندکی وجود دارد که ایران از این طرح‌های بارزانی حمایت کند و وجود یک کشور کرد مستقل را در همسایگی استان کردستان خود (که کردها آن را کردستان شرقی می‌نامند) بپذیرد.

همچنین، عملی‌بودن، امکان موفقیت و ادامهٔ حیات کشور کردستان در شمال عراق، نیاز به تأیید غرب، به‌ویژه ایالات متحده، دارد.

زیگمار گابریل، وزیر خارجهٔ آلمان، در یک کنفرانس مشترک خبری با بارزانی در روز ۲۰ آوریل گفت که کشورش از همه‌پرسی کردستان پیشتیبانی نمی‌کند.

اظهارات هدر ناوئرت، سخن‌گوی وزارت خارجه، در کنفرانس خبری روز هشتم ژوئن، مواضع دوپهلوی آمریکا را در مورد استقلال کردستان نشان می‌دهد: «ما در این باره قبلاً هم صحبت کرده‌ایم، ایالات متحده از یک عراق باثبات، متحد، دموکراتیک و فدرال پیشتیبانی می‌کند. ما خواست‌های مشروع مردم کردستان عراق را درک می‌کنیم و به آن‌ها احترام می‌گذاریم. ما نگرانی‌های خود را به گوش مقام‌های اقلیم کردستان رسانده‌ایم که برگزاری‌ همه‌پرسی، حتی یک همه‌پرسی غیر الزام‌آور، در این زمان ما را از اولویت‌های‌مان که همانا شکست‌دادن داعش، اعادهٔ ثبات و بازگرداندن انسان‌های آواره‌شده، مدیریت بحران اقتصادی منطقه و حل منازعان داخلی سیاسی است، دور می‌کند. ما همچنین مقام‌های اقلیم را تشویق می‌کنیم تا با دولت عراق در مورد تمامی مسائل مهم دربارهٔ آیندهٔ روابط میان اربیل و عراق گفت‌وگو کنند.»

کردها ممکن است از این اظهارات دو پهلو نتیجه بگیرند که واشینگتن مخالفتی بنیادین با استقلال کردستان ندارد. اما اظهارات مذکور به هیچ عنوان نشانی از تعهد آمریکا با خود ندارند؛ چیزی که برای پیشرفت خواست کردها در این باره، ضروری است.

همچنین، زمان‌بندی رفراندوم بارزانی بسیار حساس است. همه‌پرسی روز هفتم ژوئن، دقیقاً پس از بروز بحران قطر، اعلام شد. اردوغان و بارزانی نوعی روابط فئودال‌ منشانه دارند که اکنون به مشکل خواهد خورد؛ خاصه آن‌که در منازعهٔ سعودی-قطر که دوحه به حمایت از تروریسم متهم شده، اردوغان جانب قطری‌ها را گرفته است. اما بارزانی و دولت اقلیم با نزدیکی به سعودی‌ها خود را در «کمپ سنی‌مذهب خاورمیانه» جای داده‌اند.

بارزانی در دسامبر سال ۲۰۱۵ در عالی‌ترین سطح از سوی ملک سلمان بن عبدالعزیز آل سعود در ریاض،‌ در حضور محمد بن نایف ولیعهد، محمد بن سلمان نائب ولیعهد و اعضای مهم خاندان سلطنتی، مورد پذیرایی قرار گرفت. چنین استقبالی با توجه به تضمین‌های نانوشتهٔ سنی‌ها به بارزانی در مقابل ایران، قابل توجه است. در آن زمان، سنی‌های خاورمیانه متحد محسوب می‌شدند. اکنون، به خاطر تنش میان سعودی‌ و قطر، این اتحاد متزلزل شده است.

بارزانی از منظر جغرافیای سیاسی نمی‌تواند از ترکیه دور شود. اما از آن‌جا که آنکارا از یک کشور مستقل کردی حمایت نمی‌کند، از نظر سیاسی نیز معقول نیست که کردستان علیه عربستان، مصر و امارات، در کنار ترکیه بایستد. منطقی هم نیست که در شرایط جدایی از عراق، به تهران و بغداد نزدیک شود.

در شرایط فعلی، همه‌پرسی برای یک کشور مستقل کردی -که حتی اگر نه به صورت رسمی، بلکه به طور غیر رسمی می‌تواند به تجزیهٔ عراق منتهی شود- یک عنصر جدید برای خشونت به خاورمیانه و منطقهٔ خلیج خواهد افزود که در حال حاضر نیز به قدر کافی دچار تنش است.

اگر ترکیه نظر خود را تغییر ندهد -که تغییر نظر این کشور نیز چندان محتمل نیست- به نظر می‌رسد که حیات کشور مستقل کردستان، حتی در صورت رأی آوردن رفراندوم ۲۵ سپتامبر، تقریباً غیرممکن باشد.